تاثیر مواجهه با عوامل استرس زا در پرورش جوجه های گوشتی مدرن بر عملکرد آنها

انتخاب های ژنتیکی در جوجه های گوشتی منجر به افزایش سرعت رشد و بهبود عملکرد آنها در دهه های اخیر شده است (Zuidhof et al., 2014) به طوری که سرعت رشد جوجه های امروزی نسبت به دهه 1950 میلادی در حدود 400 درصد بهبود یافته است (Tallentire et al., 2016). دستیابی به این ظرفیت ژنتیکی، مستلزم تامین نیازهای تغذیه ای و محیطی پرنده به صورت بهینه می باشد که در این  راستا حفظ هموستاز (شرایط فیزیولوژیکی) داخلی بدن حیاتی می باشد. هر عاملی که بتواند این هموستاز را تهدید نماید به عنوان عامل استرس زا نامیده می شود (Lara and Rostagno, 2013). در صنعت پرورش طیور، مواجه شدن گله با عوامل استرس زا، یک امر اجتناب ناپذیر است (Virden and Kidd, 2009). اجرای بسیاری از امور مدیریتی و پرورشی (انتقال و جابجایی، تغییر فرمول جیره، واکسیناسیون و . . .) می تواند موجب بروز استرس در گله گردد. نتیجه مواجه شدن مداوم با استرس، کاهش راندمان استفاده از خوراک و عملکرد سیستم ایمنی می باشد. افزایش بروز بیماری ها، کاهش رشد و تولید و افزایش میزان تلفات، می تواند ناشی از عوارض استرس در گله باشد.

استرس چیست؟

هرگونه تغییر و انحراف از شرایط طبیعی فیزیولوژیک (هموستاز) بدن، استرس  نامیده می شود (Lara and Rostagno, 2013). در صنعت طیور، این اصطلاح، به کلیه عوامل مختلف محیطی که تاثیر نامطلوبی بر روی سلامت و عملکرد پرنده دارند گفته می شود. بدن برای خنثی نمودن اثرات نامطلوب استرس، مکانیسم های مختلف عصبی- هورمونی را فعال می نماید که قادرند پرنده را برای تطبیق با تغییرات به وجود آمده مهیا نمایند. بدیهی است که این مکانیسم ها از مواد مغذی و انرژی ذخیره بدن استفاده نموده، و به دلیل محدود بودن منابع در دسترس بدن برای رفع نیازهای فیزیولوژیک، سهم کمتری برای اختصاص به رشد و تولید باقی خواهد ماند. در صورت تداوم شرایط پر استرس، فاکتورهای اقتصادی گله مانند رشد و تولید، راندمان تولید مثل و سلامت گله به خطر می افتد.

1- انواع استرس و عوامل مهم ایجاد آن:

همان طور که در مقدمه مطالب هم ذکر گردید عوامل استرس زا گسترده اند و بسیاری از شرایط و امور جاری در فارم ها را در بر می گیرند.  به صورت کلی می توان رایج ترین عوامل استرس زا را به گرو ه های زیر دسته بندی نمود (Virden and Kidd, 2009):

• استرس آب و هوا (گرمای بیش از حد، سرمای طاقت فرسا، رطوبت بالا)
• استرس های محیطی (شدت نور، رطوبت بستر، تهویه نامناسب، سطوح بالای آمونیاک)
• استرس های تغذیه ای (کمبود مواد مغذی، مشکلات مصرف خوراک)
• استرس فیزیولوژیک (رشد سریع، پروسه بلوغ، شروع تخم گذاری)
• استرس های اجتماعی (تراکم بیش از حد، عدم یک نواختی وزن گله)
• استرس های روانی (ترس، تند خویی کارگر سالن)
• استرس پاتولوژیک (قرار گرفتن در معرض انواع عوامل عفونت زای رایج، حتی اگر این رویارویی با عامل بیماری زا منجر به بیماری نشود)
• اعمال مدیریتی و درمانی: انتقال و حمل و نقل، واکسیناسیون، نوک چینی، استفاده از داروها

2- عوارض مهم ناشی از استرس:

در صورت عدم حمایت تغذیه ای و مدیریتی لازم از پرنده در شرایط پر استرس، این عامل (استرس) از طرق مختلف می تواند موجب بسیاری از مشکلات گردد. در ادامه به تشریح برخی از مهمترین عوارض ناشی از استرس که اثرات نامطلوبی بر روی فاکتورهای اقتصادی و عملکردی گله می گذارد خواهیم پرداخت:

1-2- اثرات استرس بر روی سیستم ایمنی: (سرکوب پاسخ ایمنی)

قدرت پاسخ دهی سیستم ایمنی شاید یکی از مهمترین عوامل دخیل در بهره وری صنعت دام و طیور  باشد. زیرا علاوه بر تاثیر غیر مستقیم این بخش بر روی ضریب تبدیل و میزان تولید، می تواند بر روی درصد تلفات و هزینه های درمانی گله اثر مستقیم داشته باشد. سیستم ایمنی از عوامل مختلفی مثل تغذیه، شرایط مدیریتی و محیطی تاثیر پذیر است. یکی از مهمترین عواملی که به صورت مستقیم و غیر مستقیم بر روی سیستم ایمنی اثر چشمگیری دارد، تغییرات متابولیکی بوجود آمده از استرس است. از زمانی که جوجه از تخم خارج می گردد تا پایان دوره تولید، با عوامل استرس زای مختلفی مواجه می گردد. برخی از هورمون های ترشح شده از غدد فوق کلیوی (کورتیکواستروئیدها) اعمال سیستم ایمنی را در گونه های مختلف جانوری مهار می نمایند که از جمله آنها می توان به، تکثیر لمفوسیت ها، تولید ایمنوگلوبولین ها،تولید سیتوکین ها، عوامل التهابی و سیتوتوکسیک اشاره نمود. کاهش سیتوکین ها می تواند موجب اختلال پاسخ  ایمنی و کاهش مقاومت در مقابل بیماری هاگردد زیرا آنها نقش مهمی در ایمنی سلولی و ایمنی همورال بازی می نمایند (Virden and Kidd, 2009). کاهش تعداد لمفوسیت ها نیز احتمالا  به دلیل تحلیل رفتن بافتهای تولید کننده آنها باشد. نشان داده شده است که بافتهای تیموس، بورس فابرسیوس و طحال در حضور کورتیکواسترون تحلیل (regression) می روند.

2-2- اثرات استرس بر روی کیفیت لاشه:

تغییرات متابولیکی که در اثر استرس بوجود می آید می تواند موجب کاهش کیفیت لاشه گردد. از بین این تغییرات می توان به افزایش توده چربی در حفره شکمی و کاهش وزن  نسبی عضله سینه و ران اشاره نمود.  بر اساس مطالعات انجام شده، میزان ذخیره چربی در اثر  افزایش کورتیکواستروئیدها در طیور افزایش می یابد (Virden and Kid 2009). در ضمن نشان داده شده است که هورمون کورتیکواسترون می تواند موجب افزایش pH نهایی در لاشه گردد که این مورد برای نگهداری لاشه  مطلوب نخواهد بود.

3-2- اثرات استرس بر روی کاهش عملکرد

عملکرد برخی طیور صنعتی،  مانند جوجه های گوشتی، با افزایش تجمع توده عضلات سنجیده می شود و بدیهی است هر عاملی که موجب اختلال در این روند گردد موجب زیان اقتصادی و کاهش بهره وری می شود. به نظر می رسد برجسته ترین تاثیر استرس های مزمن (طولانی مدت)، تغییر اعمال متابولیک در طیور است که اثرات مختلفی بر روی عملکرد (کاهش رشد) و لاشه جوجه های گوشتی دارد. این کاهش رشد می تواند علی رغم افزایش مصرف خوراک هم اتفاق بیافتد که در نتیجه موجب افزایش ضریب تبدیل خوراک می گردد. به نظر می رسد در زمان وقوع استرس، پرنده به جهت سازگاری با شرایط جدید، مواد مغذی را بر اساس  اولویت بافت های بدن (به ترتیب عصبی، احشایی، استخوانی، عضلانی و چربی) به آنها اختصاص می دهد. بنابراین چون در زمان استرس، بخش های عصبی- هورمونی بیشتر درگیر هستند، مواد مغذی بیشتری را مصرف می نمایند و در نتیجه رشد (افزایش توده عضلات) کاهش می یابد. از طرف دیگر، اثر برجسته شرایط پراسترس، تجزیه ساختارهای پروتئینی به اسیدهای آمینه آزاد به عنوان سوبسترای تولید گلوکز می باشد. مستنداتی وجود دارد که تولید گلوکز در این شرایط با استفاده از تجزیه ساختارهای پروتئینی (مانند عضلات) اتفاق می افتد که این امر نیز می تواند در کاهش رشد موثر باشد. براساس مطالعات انجام گرفته، استرس می تواند در شرایطی موجب کاهش اشتها شده و در نتیجه مصرف خوراک کاهش یافته و مواد مغذی مورد نیاز برای رشد و نگهداری، به میزان لازم تامین نگردد. سطوح بالای هورمون های آزاد شده در دوره استرس (کورتیکواسترون)، موجب تغییر در مورفولوژی طبیعی ساختار روده  و در نتیجه کاهش ظرفیت جذبی سلول های روده در ناحیه ژژنوم و دئودنوم می شود. در اثر حضور هورمون های آزاد شده در زمان استرس (کورتیکواسترون) طول پرزهای روده کاهش یافته و میزان جذب پروتئین ها کمتر می گردد.

4-2- افزایش بروز مشکلات اسکلتی:

ترشح دسته ای از هورمون های فوق کلیوی (گلوکوکورتیکوئید)، بر روی متابولیسم مواد معدنی تاثیر می گذارد. این اثر می تواند موجب  گسترش استئوپروزیس (پوکی استخوان) در حیوانات تحت استرس گردد. دلیل احتمالی این امر تداخل این هورمون با جذب روده ای کلسیم از طریق مهار ساخت پروتئین حامل کلسیم در روده می باشد. همچنین گلوکوکورتیکوئید ها می توانند موجب افزایش دفع ادرای کلسیم و سدیم شوند. در شکل زیر، خلاصه ای از نحوه اثر استرس بر روی فاکتورهای مهم اقتصادی در گله طیور را مشاهده می نمایید.

3- مدیریت موثر به منظور کنترل عوامل استرس زا و کاهش عوارض آن:

عوامل استرس زا را در یک دسته بندی کلی می توان به دو دسته قابل اجتناب و غیرقابل اجتناب تقسیم بندی نمود. بنابراین منظور از مدیریت موثر برای کاهش عوارض ناشی از استرس، حذف کامل عوامل استرس زای قابل اجتناب و به حداقل رساندن عوامل استرس زای غیرقابل اجتناب می باشد. تعدادی از راهکارهایی که به نظر می تواند در این زمینه مفید باشد عبارتند از:

• توجیه کارگران سالن برای کاهش استرس ناشی از رفتارهای خشونت آمیز احتمالی آنها با گله
• تامین شرایط مطلوب دمایی تا حد امکان
• فراهم نمودن مقدار هوای مورد نیاز و ممانعت از افزایش سطح آمونیاک و سایر گازهای نامطلوب در سالن
• حمایت های تغذیه ای از پرنده متعاقب ایجاد عوامل استرس زای غیر قابل اجتناب مانند واکسیناسیون، انتقال، نوک چینی و ...

1-3- حمایت های تغذیه ای در شرایط مواجهه با عوامل استرس زا:

مطالعات نشان داده اند، حایت های تغذیه ای می تواند عوارض ناشی از قرار گرفتن در شرایط استرس زا را تا حدی تعدیل نمایند. تعادل مواد مغذی جیره از جمله تنظیم تعادل آنیون– کاتیون جیره (Olanrewaju et al., 2007)، افزایش برخی از اسیدهای آمینه (Porto et al., 2015; Sugiharto et al., 2017) و برخی ویتامین ها، مواد معدنی کمیاب و آنتی اکسیدان ها (Laganá et al., 2007) استفاده از پروبیوتیک (Sugiharto et al., 2017)، پری بیوتیک (Sohail et al., 2012) و اسیدهای آلی (Khan and Iqbal, 2016) از جمله راهکارهای تغذیه ای است که می تواند در شرایط پراسترس از پرنده حمایت نماید.